Lees het nieuwe blog van onze jurist Marcel van der Zande. Hij heeft het dit keer over bepalingen waarmee je eenzijdig een contract of algemene voorwaarden kunt wijzigen.
30 januari 2019
Op onze juridische afdeling krijgen we regelmatig vragen van leden over bepalingen in contracten en algemene voorwaarden, die een contractspartij het recht geven om eenzijdig dat contract of de toepasselijke algemene voorwaarden te wijzigen.
Dit speelt vooral bij contracten van langere duur, die vaak met (grotendeels) dezelfde inhoud voor meerdere contractspartijen worden gebruikt. Je kunt hierbij denken aan een verzekeringsovereenkomst, huurovereenkomst, arbeidsovereenkomst, opdrachtovereenkomst en franchiseovereenkomst.
Maar het komt ook voor bij eenmalige prestaties, zoals koop, waarbij het moment van bestellen (het sluiten van de overeenkomst) en het moment van leveren ver uit elkaar liggen. Vooral als zo’n eenzijdige wijziging voor de andere partij nadelig is, rijst de vraag of die juridisch wel geoorloofd is, ook al had die partij eerder ingestemd met de eenzijdige wijzigingsbevoegdheid als zodanig.
Een heel logische vraag
De vraag naar de rechtsgeldigheid van zo’n eenzijdige wijziging is eigenlijk een heel logische, want de essentie van een contract is nou juist dat daarin rechten en verplichtingen staan waarover partijen tevóren met elkaar overeenstemming hebben bereikt. Je weet allebei dus vóóraf welke rechten en plichten je op je neemt.
Je kunt er toch belang bij hebben
Als één van jullie de gemaakte afspraken tussentijds eenzijdig mag wijzigen dan druist dat in tegen het principe dat je in beginsel alleen gebonden wordt door afspraken die je vóóraf met elkaar hebt gemaakt. Toch kun je er belang bij hebben om met elkaar af te spreken dat onder bepaalde omstandigheden één van jullie mag overgaan tot aanpassing van de lopende overeenkomst of de toepasselijke algemene voorwaarden.
Bijvoorbeeld als iets verandert in de wet
Bijvoorbeeld omdat er sprake is van een wijziging in de bedrijfsactiviteiten of de wetgeving. Dan spreek je aan het begin dus af dát er eenzijdig gewijzigd mag worden, terwijl je op dat moment niet weet wát er later mogelijk eenzijdig gewijzigd zal worden. Eigenlijk leg je jedus vast op iets, wat voor één van jullie een behoorlijke mate van onzekerheid in zich draagt.
In ons burgerlijk wetboek (BW) is geen algemene regeling opgenomen over het eenzijdig wijzigen van een contract of algemene voorwaarden. Op grond van het beginsel van contractsvrijheid staat het je in beginsel dus vrij om daarover tevoren afspraken met elkaar te maken. Je bent naar elkaar verbonden door die contractuele afspraken. De wet werkt (slechts) aanvullend daarop en zet soms die partijafspraken opzij. De wet kent ook een aantal (algemene) regelingen waarop je je zou kunnen beroepen als zo’n eenzijdige wijziging door de andere partij daartoe aanleiding geeft. Die regelingen noem ik verderop.
Wel zijn op verschillende plaatsen in het BW specifieke regelingen opgenomen over eenzijdige wijziging van een overeenkomst. Dat is bijvoorbeeld het geval bij de koopovereenkomst, de pakketreisovereenkomst, de arbeidsovereenkomst en de verzekeringsovereenkomst. Voor het inzicht in de juridische problematiek van eenzijdige wijziging is het goed om ook naar die regelingen te kijken.
Ik vermeld hierna de betreffende wetsartikelen. Die zijn deels van dwingend recht, wat inhoudt dat je daar contractueel niet of slechts beperkt van mag afwijken. Ik geef bij iedere regeling aan of en in hoeverre het dwingend recht betreft. Art. 7:35 BW:
Indien de verkoper bij een consumentenkoop krachtens een bij die overeenkomst gemaakt beding de koopprijs na het sluiten van de koop verhoogt, is de koper bevoegd de koop door een schriftelijke verklaring te ontbinden, tenzij bedongen is dat de aflevering langer dan drie maanden na de koop zal plaatsvinden.
Voor de toepassing van lid 1 wordt onder koopprijs begrepen het bedrag dat bij het sluiten van de overeenkomst onder voorbehoud van prijswijziging voorlopig als koopprijs is opgegeven.
Dit artikel bevat regelend recht. In de overeenkomst kan dus ten nadele van de consument van die regeling worden afgeweken. Indien echter in de algemene voorwaarden ten nadele van de consument daarvan wordt afgeweken, is het desbetreffende beding onredelijk bezwarend (zie art. 7:6 lid 2 BW) en om die reden vernietigbaar (zie art. 6:233 BW; zie ook hierna art. 6:236 sub i BW).
Art. 7:508 BW:
De organisator kan de bedingen van de pakketreisovereenkomst, met uitzondering van prijswijzigingen overeenkomstig artikel 507, vóór het begin van de pakketreis niet eenzijdig wijzigen, tenzij:
a) de organisator zich dit recht in de overeenkomst heeft voorbehouden;
b) het om een onbeduidende wijziging gaat, en;
c) de organisator de reiziger daarvan op een duidelijke, begrijpelijke en in het oog springende manier via een duurzame gegevensdrager in kennis stelt.
Als de organisator zich genoodzaakt ziet vóór het begin van de pakketreis een van de voornaamste kenmerken van de reisdiensten in de zin van artikel 502, lid 1, onderdeel a, ingrijpend te wijzigen…………kan de reiziger binnen een door de organisator bepaalde redelijke termijn:
a) de voorgestelde wijziging aanvaarden; of
b) de overeenkomst beëindigen zonder betaling van een beëindigingsvergoeding.
5. Indien de pakketreisovereenkomst op grond van lid 2, onderdeel b, wordt beëindigd en de
reiziger geen vervangende pakketreis aanvaardt, betaalt de organisator alle door of namens
de reiziger betaalde bedragen onverwijld en in elk geval uiterlijk veertien dagen nadat de
overeenkomst is beëindigd, aan de reiziger terug………
Van dit artikel kan niet ten nadele van de reiziger worden afgeweken en in zoverre is het dus van dwingend recht.
Art.7:613 BW:
De werkgever kan slechts een beroep doen op een schriftelijk beding dat hem de bevoegdheid geeft een in de arbeidsovereenkomst voorkomende arbeidsvoorwaarde te wijzigen, indien hij bij de wijziging een zodanig zwaarwichtig belang heeft dat het belang van de werknemer dat door de wijziging zou worden geschaad, daarvoor naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid moet wijken.
Dit artikel bevat dwingend recht.
Art.7:940 lid 4 en lid 5 BW:
Indien de verzekeraar de voorwaarden van de overeenkomst ten nadele van de verzekeringnemer of de tot uitkering gerechtigde wijzigt, is de verzekeringnemer gerechtigd de overeenkomst op te zeggen tegen de dag waarop de wijziging ingaat, en in ieder geval gedurende één maand nadat de wijziging hem is meegedeeld (lid 4).
De verzekeraar kan een persoonsverzekering niet beëindigen of wijzigen op grond van verzwaring van het gezondheidsrisico, voor zover dat is gelegen in de persoon van degeen, die de verzekering betreft (lid 5).
Van het in lid 5 bepaalde kan niet ten nadele van de verzekeringnemer of de tot uitkering gerechtigde worden afgeweken en in zoverre is dat artikel dus van dwingend recht. Ten aanzien van lid 4 geldt hetzelfde indien de verzekering is gesloten door een particulier; in de contractuele relatie tussen een verzekeraar en een zzp’er die een zakelijke verzekering sluit (bijvoorbeeld een beroepsaansprakelijkheidsverzekering), vormt lid 4 echter géén dwingend recht.
In de hiervoor genoemde wettelijke regelingen zien we terug dat eenzijdige wijziging consequenties kan hebben voor het voortbestaan van de overeenkomst, of dat de mogelijkheid om daartoe over te gaan is beperkt. Daarmee wordt voorkomen dat de bevoegde partij lichtvaardig tot zo’n wijziging overgaat en dat de andere partij door zo’n wijziging te veel wordt benadeeld.
Die mogelijke consequenties kunnen ook reden zijn om eerst te proberen in goed overleg met de ander de beoogde wijziging tot stand te brengen. Dus in de vorm van een aanvullende overeenkomst. Maar dat is in de praktijk (bijvoorbeeld door het grote aantal contracten) of juridisch (ook een aanvullende overeenkomst mag niet strijdig zijn met dwingend recht) niet altijd mogelijk. Als het echter lukt om op die manier de wijziging door te voeren, vermijd je daarmee het risico dat de andere partij het contract (voortijdig) beëindigt of een juridisch geschil over die wijziging.
De franchiseovereenkomst kent (nog) geen eigen regeling in ons BW. Het is een vrij veel voorkomende zakelijke overeenkomst waarbij een onderneming door de franchisenemer (vaak een zzp’er) volgens een met de franchisegever afgesproken formule moet worden geëxploiteerd.
Je kunt die overeenkomst in beginsel invullen naar eigen inzicht. In een franchisecontract staat bijna altijd een beding dat de franchisegever het recht geeft om eenzijdig tussentijds de overeenkomst aan te passen. Dat gebeurt vaak met aanpassing van een handboek, waarin de franchiseformule helemaal is uitgewerkt.
In het contract wordt dan verwezen naar dat handboek en staat dat het integraal onderdeel uitmaakt van het contract. Aanpassing of uitbreiding van dat handboek levert dus ook een aanpassing of uitbreiding, dus een eenzijdige wijziging, op van het franchisecontract. Hier zie je goed dat eenzijdige wijziging van een overeenkomst ook indirect, en daardoor soms onopvallend, kan plaatsvinden.
Een wettelijke regeling van het eenzijdig wijzigingsbeding in algemene voorwaarden bestaat eigenlijk alleen indirect, te weten in de regeling van bedingen die als onredelijk bezwarend worden aangemerkt (zwarte lijst) of worden vermoed onredelijk bezwarend te zijn (grijze lijst). Onredelijk bezwarende bedingen zijn vernietigbaar. Dit speelt vervolgens alleen bij algemene voorwaarden die gelden tussen een gebruiker (en dat zou dus ook een zzp’er kunnen zijn) en een wederpartij, natuurlijk persoon, die niet handelt in de uitoefening van een beroep of bedrijf (vaak aangeduid als ‘consument’).
Het betreft de volgende artikelen:
Art. 6:236 sub i BW (zwarte lijst, dus zondermeer vernietigbaar):
Een in algemene voorwaarden voorkomend beding dat de gebruiker de bevoegdheid geeft de door hem bedongen prijs binnen drie maanden na het sluiten van de overeenkomst te verhogen, tenzij de wederpartij bevoegd is in dat geval de overeenkomst te ontbinden.
Art. 6: 237 sub c BW (grijze lijst, dus vernietigbaar, behoudens tegenbewijs dat het beding in dit geval toch niet onredelijk bezwarend is):
Een in algemene voorwaarden voorkomend beding dat de gebruiker de bevoegdheid verleent een prestatie te verschaffen die wezenlijk van de toegezegde prestatie afwijkt, tenzij de wederpartij bevoegd is in dat geval de overeenkomst te ontbinden.
Als een eenzijdig wijzigingsbeding in algemene voorwaarden met een consument níet valt onder het bereik van voormelde wetsartikelen, dan is dat beding in beginsel gewoon rechtsgeldig en kan daarvan dus ook gebruik worden gemaakt. De gebruiker moet de consument natuurlijk wel tijdig op de hoogte stellen van wat er precies gewijzigd wordt en met ingang van welke datum. Hij moet ook tijdig een exemplaar van de gewijzigde algemene voorwaarden aan de consument verstrekken, althans die consument de mogelijkheid bieden tijdig kennis te nemen van die gewijzigde algemene voorwaarden, op dezelfde wijze als wettelijk geldt voor de oorspronkelijke algemene voorwaarden.
Een wettelijke regeling van het eenzijdig wijzigingsbeding in andere gevallen, bijvoorbeeld bij algemene voorwaarden die gelden tussen ondernemers onderling, of tussen een ondernemer en een overheidsinstelling, ontbreekt. Dat betekent dat in zo’n relatie (die ook vaak bij zzp’ers aan de orde is) zo’n beding en een daaruit voortvloeiende eenzijdige wijziging in beginsel rechtsgeldig is.
Ook in die situatie geldt natuurlijk dat de gebruiker de andere partij tijdig op de hoogte moet stellen van wat er precies gewijzigd wordt en met ingang van welke datum. Ook moet hij tijdig een exemplaar van de gewijzigde algemene voorwaarden aan de andere partij verstrekken, althans die andere partij de mogelijkheid bieden tijdig kennis te nemen van die gewijzigde algemene voorwaarden, op dezelfde wijze als wettelijk geldt voor de oorspronkelijke algemene voorwaarden.
Verwar het voorgaande niet met de mogelijkheid dat een gebruiker zijn algemene voorwaarden aanpast/vernieuwt en die nieuwe versie gebruikt in nieuw af te sluiten contracten. Zo’n nieuwe versie wordt natuurlijk niet automatisch van toepassing op reeds lopende contracten. Daarop blijven in beginsel de ‘oude’ algemene voorwaarden van de gebruiker van toepassing.
De nieuwe algemene voorwaarden zouden ook op de lopende overeenkomst van toepassing kunnen worden (ter vervanging van de ‘oude’ algemene voorwaarden), maar alleen als partijen dat uitdrukkelijk zo afspreken. Dan wordt er door hen dus een aanvullende overeenkomst van die strekking gesloten.
Die nieuwe versie moet ook weer vóór of bij het sluiten van de aanvullende overeenkomst aan de andere partij worden verstrekt, althans die moet de gelegenheid hebben gehad tijdig kennis te nemen van die nieuwe voorwaarden, op dezelfde wijze als wettelijk geldt voor de ‘oude’ algemene voorwaarden.
Een gebruiker van algemene voorwaarden kan op één en dezelfde datum jegens verschillende contractspartijen dus gebonden zijn aan verschillende versies van zijn algemene voorwaarden. Als daarvan meerdere versies in omloop zijn, is het natuurlijk van belang voor partijen om te weten welke versie op hún contract van toepassing is.
Het is daarom wel zo praktisch dat iedere versie wordt gedeponeerd bij een Kamer van Koophandel of een rechtbank, waarbij die versie wordt voorzien van een eigen deponeringsnummer en -datum. Dat nummer en die datum moeten dan ook in de overeenkomst worden genoemd. Op die wijze kan altijd worden gecontroleerd (door vergelijk van de tekst waarop partijen zich beroepen met de tekst van de gedeponeerde versie) hoe de precieze tekst luidt van de algemene voorwaarden die van toepassing zijn op de overeenkomst tussen partijen.
Hierboven gaf ik aan dat het opnemen van een eenzijdig wijzigingsbeding in een overeenkomst of in algemene voorwaarden, rekening houdend met voormelde specifieke wettelijke regelingen, juridisch geoorloofd is. Dat wil echter niet zeggen dat zo’n afspraak een onbeperkte bevoegdheid geeft om éénzijdig wijzigingen door te voeren.
Op de eerste plaats kunnen partijen natuurlijk zelf beperkingen daaraan stellen in de overeenkomst, bijvoorbeeld door aan te geven op welke onderdelen van de overeenkomst zo’n wijziging betrekking kan hebben.
Op de tweede plaats zijn er algemene wettelijke regelingen waar je rekening mee moeten houden of waar een ‘getroffen’ partij mogelijk een beroep op kan doen. Die regelingen kunnen ook uitkomst bieden als een eenzijdig wijzigingsbeding ontbreekt, aanpassing van het contract volgens één van hen noodzakelijk is en de andere partij niet bereid is tot overleg daarover, dan wel partijen niet tot overeenstemming over zo’n wijziging kunnen komen.
Het gaat dan om de volgende regelingen:
Gezien het doel en de omvang van deze bijdrage, beperk ik mij tot het noemen van die regelingen en laat ik een inhoudelijke bespreking daarvan achterwege. De juristen van FNV Zelfstandigen kunnen zonodig beoordelen of een beroep daarop kans van slagen heeft.
Uit de bijzondere wettelijke regelingen blijkt dat de bevoegdheid tot eenzijdige wijziging niet onbeperkt is en niet steeds zonder gevolgen blijft voor de partij die er gebruik van wil maken.
Als zo’n bijzondere wettelijke regeling ontbreekt en één van de contractspartijen een eenzijdig wijzigingsbeding wil opnemen in het contact, of het al heeft opgenomen in zijn of haar algemene voorwaarden die op het contract van toepassing zullen zijn, dan is het verstandig om er vóór het sluiten van de overeenkomst kritisch naar te kijken. Door tevoren af te spreken onder welke omstandigheden van zo’n beding gebruik kan worden gemaakt, op welke onderdelen van het contract die eenzijdige wijziging betrekking kan hebben, wat de maximale reikwijdte van een eenzijdige wijziging kan zijn en een (tijdige) informatie- en overlegplicht op te nemen bij een voorgenomen eenzijdige wijziging, alsmede een opzeg-/ontbindingsmogelijkheid als die wijziging van kracht wordt, kan worden voorkomen dat zo’n wijziging voor de andere partij (te) nadelig uitvalt.
In een gerechtelijke procedure kan natuurlijk ook altijd nog een beroep worden gedaan op één of meer van voormelde aanverwante regelingen om die eenzijdige wijziging tegen te houden of af te zwakken, maar de uitkomst daarvan is op voorhand niet te voorspellen. Logischer is dus om duidelijke afspraken vóóraf te maken.
Los daarvan bestaat nog de mogelijkheid om een bestaand contract aan te passen door middel van een nieuwe (tweezijdige) afspraak van partijen. Zo’n tweezijdige wijziging heeft per definitie meer draagvlak dan een eenzijdige en verdient om die reden eigenlijk altijd de voorkeur. Dat is helaas niet altijd realistisch: een verzekeraar kan bijvoorbeeld niet met iedere individuele verzekerde in overleg treden over een aanpassing van de verzekeringsvoorwaarden, zeker als ze er belang bij heeft dat die wijziging voor alle verzekerden op dezelfde wijze gaat gelden. Daarnaast geldt dat ook een aanvullende tweezijdige afspraak strijdig kan zijn met regels van dwingend recht, waardoor die afspraak niet rechtsgeldig is.
Marcel van der Zande
Jurist