Pensioen zzp’ers vraagt om maatwerk
Een opiniestuk van Etienne Lemmens, zelfstandige en lid sectorbestuur FNV Zelfstandigen.
In Nederland staat de wettelijke verplichting voor een autoverzekering niet ter discussie. Het voorkomt namelijk veel individueel en maatschappelijk leed. Waarom zou een soortgelijke verplichting met betrekking tot een adequate oudedagsvoorziening voor alle werkenden, waaronder zzp'ers, ondenkbaar zijn? Overheid en werkgevers hebben in het pensioenoverleg, dat laatst geklapt is, aangegeven daar niet aan te willen.
Ook nu wordt veel over en voor zzp'ers gesproken en besloten, maar niet vaak met zzp'ers. Is ook lastig met zo'n groep van divers pluimage, die kun je niet over 1 kam scheren. Maar feitelijk lopen werknemers en zzp'ers dezelfde risico's, namelijk verlies van inkomen door ziekte/arbeidsongeschiktheid en ouderdom. Wettelijk en fiscaal zijn er grote verschillen. Zzp'ers worden wettelijk en fiscaal als ondernemers behandeld, en een groot deel voelt zich ook ondernemer. Zij hebben meestal geen of hoogstens beperkt toegang tot de collectieve arrangementen uit de 2e pijler pensioen voor werknemers.
Het grootste deel van de werknemers spaart vanwege een verplichting in de cao's voor het eigen pensioen. Fiscaal aantrekkelijk door de overheid gefaciliteerd. Dat is zo collectief geregeld omdat sociale partners in sectoren de wens hadden de nood van verlies van inkomen door ouderdom te voorkomen. Zzp'ers zijn daarvoor aangewezen op individuele en duurdere arrangementen in de derde pijler pensioen. Daarnaast moeten zij concurrerend zijn op de arbeidsmarkt. De reservering voor arbeidsongeschiktheid en pensioen komt mede daardoor onder druk. Een groot deel van de zzp’ers is dan ook onverzekerd voor ziekte/arbeidsongeschiktheid en stevent af op een pensioentekort. Mede daardoor is de arbeidsinkomensquote de afgelopen twee decennia gestaag gedaald en staan de sociale arrangementen voor zzp'ers onder druk. Maar ook die van werknemers, daar een steeds kleinere groep betaalt om de regelingen in de lucht te houden.
Een probleem is verder dat een groot deel van de zzp'ers die er vanaf 2000 bij zijn gekomen 40+ers zijn die na een baan zelfstandige zijn geworden. Het grootste rendement in pensioenopbouw als werknemer heb je pas na je 40e. De pensioenopbouw uit de tijd dat de huidige zzp'ers werknemer waren is door het jarenlang uitblijven van indexering behoorlijk in waarde gedaald. Daarmee is het vraagstuk van het pensioentekort nijpend en een potentiële bron voor individueel en maatschappelijk leed.
Werknemers hebben één dominante pensioenstrategie, namelijk via collectieve arrangementen uitgesteld loon opbouwen voor het pensioen. Zzp'ers hebben diverse overlevingsstrategieën, zo blijkt o.a. uit de studie van het CPB naar de vermogenspositie van zelfstandigen. Als de pensioenaanspraken van werknemers meegeteld worden verschilt de gemiddelde vermogenspositie van werknemers en zelfstandigen niet heel erg. Uit het CPB-onderzoek blijkt dat zzp'ers in tegenstelling tot werknemers meer eigen liquide middelen hebben, meer middelen in het vermogen van de onderneming en in vastgoed. Zij lopen daarmee wel een langlevenrisico, want een levenslange uitkering is niet gegarandeerd. Maar daar zijn annuïteiten op af te sluiten.
Dat zzp'ers weinig in pensioenaanspraken opbouwen wil dus niet zeggen dat zij zich niet wapenen tegen verlies van inkomen. Het ligt genuanceerd en het antwoord op de pensioenproblematiek moet dan ook genuanceerd zijn. Waar de vakbeweging voor staat is een eerlijk antwoord op verdelingsvraagstukken op het gebied van werk en inkomen. De dominante overlevingsstrategie op verlies van inkomen door ouderdom door verplichte collectieve arrangementen was robuust en functioneel in een geïndustrialiseerde samenleving met een relatief inflexibele arbeidsmarkt.
In de huidige constellatie moeten nieuwe en flexibelere arrangementen gezocht worden. En men mag van werknemers én zzp'ers verwachten dat men zich wapent tegen dezelfde soort risico's. Vanuit de samenleving mag daartoe ook een zekere verplichting worden opgelegd, net zoals een verzekering verplicht is om met een auto aan het verkeer deel te nemen. Stel collectieve arrangementen voor zzp'ers open, of zet er een op voor zzp'ers in de 2e pijler. En zorg voor individueel maatwerk door een opt-out mogelijkheid voor zzp'ers die zelf kiezen voor een andere pensioenstrategie. Dat te regelen en controleren is misschien niet makkelijk, maar als de politieke en maatschappelijke wil aanwezig is, een kwestie van uitwerking. In andere landen, zoals Nieuw Zeeland en Verenigd Koninkrijk, wordt ervaring opgedaan met wat ze daar noemen auto-enrolment met opting out voor werknemers en in toenemende mate zzp'ers.